DeNiZ
Yönetim
OSMANLI DEVLETİNDE 17.Y.Y. SİYASİ DURUM
DURAKLAMA DÖNEMİ
DURAKLAMANIN İÇ NEDENLERİ
PADİŞAHLARIN VE DEVLET ADAMLARININ YETERSİZLİĞİ
Orduların başında sefere katılmayan, devlet işleriyle ilgilenmeyen, saraydaki zevkli hayata kendini kaptıran, zayıf iradeli padişahlar yönetimde bulunuyordu. I. Ahmet zamanında şehzadeler, sancaklara gönderilmedi, sarayda eğitimleri başladı, bundan dolayı devlet tecrübesi kazanamadılar. Padişahlar niteliksiz olmaya başladı. Bu şartlarda saray görevlileri, yeniçeri ağaları ve ülemalar yönetime karıştılar.
Devletin önemli görevlerine rüşvetle atamalar yapıldı. Yönetimde yolsuzluklar arttı. Halkın devlete güveni azaldı.
İMPARATORLUĞUN YAPISI VE KARAKTERLERİNİN BOZULMASI
Devlet mutlakiyetle yönetilen, teokratik bir devletti. İmparatorluk, farklı din ve kültürlerden milletlere dayanıyordu. Kuvvetli ve eşitlikçi yönetim devam ettiği sürede milletler bir arada rahatça yaşamışlardır. Ancak yönetim bozulunca milletler imparatorluktan ayrılma hareketlerine yöneldiler.
ORDU VE DONANMANIN BOZULMASI
Yeniçeri Ocağına kanuna aykırı asker alındı (III. Murat devrinden itibaren). Yeniçeri Ocağı ile Kapıkulu askerleri zamanında ulufe (maaş) alamadıklarından ayaklandılar. Padişahların ve sadrazamların değiştirilmesini istediler.
Has, zeamet ve tımar dağıtılmasında rüşvetçi yol izlendi. Bu durum dirliklerin işleyişini bozdu. Tımarlı sipahilerin sayısı azaldı. Bu durum devletten maaş alan kapıkulu askerlerinin sayısını arttırdı, tarım ve hayvancılık gerilemeye başladı.
Girit’in fethinden sonra donanmaya verilen önem azaldı. Denizcilikten anlamayan kişiler donanma teşkilatına alındı.
EKONOMİ VE MALİYENİN BOZULMASI
Uzun süren savaşlar harcamaların artmasına neden oldu. Ganimetler, vergiler azaldı. Tımar sisteminin bozulmasıyla toprak gelirleri azaldı. Her padişah değişiminde cülus bahşişinin verilmesi hazineyi etkiledi.
Kapitülasyonların Fransa’dan başka diğer ülkelere verilmesi gümrük gelirlerini azalttı. İltizam usulünün bozulması para sıkıntısına düşürdü. Ayarı düşük akçe bastırıldı, askerler ayarı düşük akçeyle maaş almak istemediler. Maaşları gecikti. Bu durum isyan etmelerine neden oldu.
İLMİYE SINIFININ BOZULMASI
Medreselerde eğitim bozuldu. Küçük yaşta Müderris “beşik ülemalığı” yapılanlar oldu. Yüksek memurluklar rüşvetle alınıp satılmaya başladı.
DURAKLAMANIN DIŞ NEDENLERİ
İMPARATORLUĞUN DOĞAL SINIRLARA ULAŞMASI
Doğuda Kafkasya dağları, güneyde Umman denizi, Kuzey Afrikada Büyük Sahra ve Atlas Okyanusuna, Avrupada Baltık Denizine ulaşıldı.
Avrupa’da siyasi ve askeri yönden güçlü Avrupa devletleriyle karşılaşıldı. (Almanya, Lehistan, Avusturya ve İtalyan Cumhuriyetleri, Rusya Çarlığı) doğuda Safeviler ile savaşıldı. Avrupanın güçlü devletleri, Osmanlı Devletine karşı ittifak kurdular.
BÜYÜK COĞRAFYA KEŞİFLERİ
İpek yolu ve baharat yolu Avrupalı devletlerin denetimine girdi. Akdeniz ticareti önemini kaybetti.
Kapitülasyonlar ülkeyi açık pazar haline getirdi. Coğrafya keşifleri sonucunda Avrupa devletleri zenginleşti. Rönesansla birlikte bilim ve teknikte gelişmeye başladı. Osmanlı devleti bu gelişmelere yönelmedi.
XVII.Y.Y. DA OSMANLI DEVLETİNİN SİYASAL DURUMU
OSMANLI–İRAN (SAFEVİ) SAVAŞLARI (1577–1639):
Amasya anlaşması 1577 yılına kadar barışı devam ettirdi. Başlayan savaşlar 1639 Kasr–ı Şirin anlaşmasına kadar sürdü.
I. DÖNEM İRAN SAVAŞI (1577 – 1590)
III. Murat Doğu Anadoludaki valilerin isteğiyle sefere karar verdi. İran’daki taht kavgalarından yararlanıldı. Sokullu Mehmet Paşa sefere karşı çıktı. Hazar denizine kadar toprak kazanıldı. İranlıların isteğiyle Ferhat Paşa (İstanbul) antlaşması imzalandı.
Azerbeycan, Gürcistan, Luristan, Dağıstan Osmanlıların oldu (1590). Osmanlı devleti doğuda en geniş sınıra ulaştı.
II. DÖNEM İRAN SAVAŞI (1603 – 1611)
I.Ahmet zamanında Osmanlılar Avusturya ile savaşıyordu. Anadoluda Celali isyanları vardı. İran Hükümdarı Şah Abbas bundan yararlandı. Ferhatpaşa anlaşmasıyla kaybettikleri yerleri geri aldılar. Nasuhpaşa anlaşması yapıldı (1611). Osmanlılar Ferhatpaşa ile aldıkları toprakları geri verdiler. İran 200 deve yükü ipek vermeyi kabul etti.
III. DÖNEM İRAN SAVAŞI (1617 – 1618)
II.Osman zamanında İranlılar Nasuhpaşa anlaşmsının şartlarını yerine getirmediler. Savaşlar yeniden çıktı. Serav anlaşması imzalandı (1618). İran Nasuhpaşa anlaşmasının şartlarını yerine getirmeyi kabul etti.
IV. DÖNEM İRAN SAVAŞI (1624 – 1639)
Bağdat valisini öldüren Bekir Subaşı adlı isyancı, Osmanlılara karşı, İran devletinden yardım istedi. İran Bağdat’ı işgal etti. IV. Murat Revan ve Bağdat seferlerini düzenledi. Bağdat geri alındı. Görüşmeler sonucu Kasr–ı Şirin anlaşması imzalandı (1639). Azerbaycan, Revan İran’a bırakıldı. Bağdat Osmanlıların oldu. Zagros Dağları sınır oldu. Uzun süren barış dönemi başladı. Bugünkü Türkiye – İran sınırı çizildi.
GİRİT’İN FETHİ (1645 – 1669)
Girit Venedik tarafından yönetiliyordu. Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika kıyıları arasında önemli bir coğrafi konuma sahipti. Adadaki korsanlar Osmanlı gemilerine saldırdılar. Osmanlılar adayı kuşattı. Venedikliler Çanakkale boğazını ablukaya alarak Girit kuşatmasına yardım gönderilmesini önlediler. Köprülü Mehmet zamanında Venediklilerin ablukası kaldırıldı. Fazıl Ahmet Paşa zamanında ada alındı.
LEHİSTAN SEFERLERİ
Genç Osman’ın Lehistan Seferi ve Hotin Antlaşması: Genç Osman Lehistan’ın Erdel ve Boğdan içişlerine karışması üzerine sefer kararı aldı. Hotin kalesi kuşatıldı. Yeniçeriler yapılan meydan savaşında başarılı olamadılar. Lehistan barış istedi. Hotin antlaşması yapıldı (1620). Buna göre Lehistan Osmanlı topraklarına saldırmayacak ve Kırıma vergi vermeye devam edecek.
IV. MEHMET’İN LEHİSTAN SEFERİ VE BUCAŞ ANTLAŞMASI
Lehistan Osmanlı korumasındaki Ukraynadaki Kazaklara saldırdı. Lehistan’a sefer düzenledi. IV. Mehmet’in yönettiği seferde Lehistan topraklarına girildi. Lehistan’lılar barış istedi. Bucaş anlaşması imzalandı (1672). Lehistan vergi vermeyi kabul etti. Podolya bölgesi Osmanlıların oldu. Ukrayna Osmanlı korumasına alındı. Osmanlı vergiden vazgeçti. Leh’liler vergiye bağlandı. Leh’liler vergi vermeyince savaşlar başladı. Osmanlılar vergiden vazgeçti. Bucaş ikinci defa imzalandı (1676). Bu anlaşma Avrupa’da devlete toprak kazandıran en son anlaşmadır.
OSMANLI – AVUSTURYA SAVAŞLARI (1593-1699)
I.DÖNEM AVUSTURYA SAVAŞI (1593 – 1606)
Avusturya Bosna Beylerbeyini Avusturya’ya yaptığı bir akında öldürünce III. Murat savaş ilan etti. Savaşlarda başarılı olunmadı. III. Mehmet savaşları devam ettirdi. Sefere çıktı. (Kanuniden itibaren ordunun başında sefere ilk çıkan hükümdardır.) Haçova Meydan Savaşı (1596) kazanıldı. Eğri, Kanije, Estergon kaleleri alındı. Avusturya’lılar Kanije kalesini geri almak istediler. Kale komutanı Tiryaki Hasan Paşa emrindeki kuvvetlerle kaleden çıkarak Avusturyalıları yenilgiye uğrattı. Bundan sonra Eflak, Boğdan, Erdel yeniden Osmanlı egemenliğine alındı. Avusturya barış istedi. İran savaşları ve Celali isyanları nedeniyle barış teklifini Osmanlılar kabul etti. Zitvatorok Antlaşması yapıldı (1606).
II.DÖNEM AVUSTURYA SAVAŞI (1662 – 1664)
Erdel Beyi, Eflak ve Boğdan beylerini kendi tarafına çekerek isyan ettirdi. Köprülü Mehmet Paşa Erdel isyanını bastırdı. Bu beyliklerin yöneticilerini değiştirdi. Avusturya’lılar eski Erdel beyinin kışkırtmasıyla Osmanlı topraklarına doğru saldırılar düzenledi. Fazıl Ahmet Paşa sefere çıktı. Alınması imkansız görülen Uyvar kalesi alındı. Avusturya barış istedi. Fazıl Ahmet Paşa savaşa devam etti. Fakat Sen Gotar denilen yerde Osmanlı ordusu yenild. Avusturya kralının onaylayarak sunduğu antlaşma kabul edildi. (1664) Vasvar Antlaşması.
İKİNCİ VİYANA KUŞATMASI (1683)
KUTSAL BAĞLAŞMA (1699):
II.Viyana’da Osmanlılar yenilince Papa Osmanlılara karşı bağlaşmayı kurdurdu. Kutsal Bağlaşmaya Katılan Devletler: Avusturya, Lehistan, Venedik, Malta ve Rus Çarlığı (sonradan katıldı.)
KUTSAL BAĞLAŞMA DEVLETLERİYLE SAVAŞLAR
Avusturyalılar Macaristanı, Erdeli, Belgratı alarak Bulgaristana doğru ilerlediler.
Lehliler Podolyayı aldılar, Boğdana girdiler.
Venedikliler Mora Dalmaçya kıyılarına saldırdılar.
II.Süleyman Köprülü Fazıl Mustafa Paşayı sadrazamlığa getirdi. Avusturyaya saldırıldı. Tuna aşıldı. Belgrat alındı. Salankamen Savaşı’nda sadrazam Fazıl Mustafa Paşa öldü. Ordu yenildi (1691).
II.Mustafa’nın Macaristan’a düzenlediği seferde, yapılan Zenta savaşında Osmanlı ordusu yenildi. (1697) Ruslar’da Azak kalesini aldı.
KARLOFÇA ANTLAŞMASI (1699):
II.Mustafa Avusturya ile savaşmak amacındaydı. Köprülü Amcazade Hüseyin Paşa barış taraftarıydı. İngiltere ve Hollanda devletlerinin aracılığıyla barış yapıldı.
Anlaşma; Avusturya, Lehistan, Venedik devletleriyle ayrı ayrı imzalandı. (1699)
Karlofçanın devamı olarak Rusya ile imzalanan Osmanlı Rus anlaşmasıdır.
XVII.yy’da idari, askeri, mali alanlarda bozulmalar yüzünden çıkan isyanlar üç bölüme ayrılır.
1) İstanbul isyanları
2) Celâli İsyanları
3) Bağlı beylik ve özel yönetimli eyalet isyanları
ÖNEMLİ İSTANBUL İSYANLARI
III. MURAT DEVRİ İSYANI
Asıl neden iktidar mücadelesine girenlerin askeri sınıf kışkırtmasıdır.
Yeniçeriler ile sihapilerin ayarı bozuk akçeyle maaş verilmesine karşı çıkmalarından dolayı. İsyana, bazende ulema ve halkta katılmıştır. Yeniçeriler ilk kez Fatih zamanında cülus bahşişi için ayaklanmışlardır. İstekleri karşılanınca her padişah değişiminde ayaklandılar. Bu nitelikte isyanlar Yavuz, Kanuni, II. Selim zamanında olmuşur. Sonuçta yeniçeriler devlet içinde önemli büyük kuvvet olduklarını anladılar.
İSTANBUL İSYANLARI
CELÂLİ İSYANLARI
XVII’da ekonomik durum bozulmuş, uzun süren Avusturya ve İran savaşları maliyeyi olumsuz etkilemişti. Buna bağlı olarak artırılan vergiler pek çok köylünün çiftçilikten, hayvancılıktan uzaklaşmasına neden olmuştur. Köylüler maaşlı asker olmaya yöneldi. Eyalet ve sancaklarda maaşlı askerlerin sayısı arttı. Bu askerler maaş alamayınca eşkiyacılığa başladılar. Devlet bu isyanları bastırınca, halk isyancılarla devlet kuvvetleri arasında kaldı. Bazen isyanlara medrese öğrencileri de katılmışlardır.
Nedenleri:
Karayazıcı (Abdülhalim), Deli Hasan, Cambolatoğlu, Kalenderoğlu, Katırcıoğlu, Kör Mahmut, Gürcü Nebi, I. Ahmet zamanında Celalilerin kuvvet ve otoriteleri arttı. Veziriazam Kuyucu Murat Paşa sert tedbirlere başvurdu. İsyancılar ortadan kaldırıldı. İsyanların asıl nedenleri üzerinde durulmadığından isyanlar ileride devam etmiştir.
Celali isyanlarından biri olan Abaza Mehmet Paşa Genç Osmanın intikamını almak amacıyla yeniçerilere karşı isyan etti. IV. Murat, Mehmet Paşayı haklı buldu. Vardar Ali Paşa ise Deli İbrahimin yanlış yönetimine karşı ayaklanmıştır.
EYALET İSYANLARI
XVII’de devlet otoritesinin zayıflamasından yararlanan Eflak, Boğdan, Erdel gibi beylikler devletten ayrılmak için ayaklandılar. İsyanlar bastırıldı. Yemen, Bağdat, Basra, Trablusgarp gibi uzak eyaletlerde de yerli derebeylerin bağımsız hareket etmeleriyle başladı. İsyanlar daha sonra bastırıldı.
DURAKLAMA DÖNEMİ ISLAHATLARI
Avrupa’daki gelişmelerden yararlanma olmamıştır. Islahatlar kişilere bağlı olarak yapılmış, kişilerin etkinliği sona erince ıslahatlar duraksadı. Köklü değişiklik yapılmamıştır. Devletin düzenini sağlamak için kaba kuvvete baskıya başvurulmuştur. Devletin gerilemesi geciktirilmiş oldu. İlerleme sağlanamadı. Başlıca islahatçı padişah ve devlet adamları şunlardır:
Kuyucu Murat Paşa
I.Ahmetin Veziriazamıdır. Celali ayaklanmalarını şiddetle bastırmıştır. Huzursuzluklar önlenemedi. Çünkü isyanların siyasi ve ekonomik nedenleri ortadan kaldırılamadı.
II.Osman (Genç)
Lehistan seferinde Hotin kalesi kuşatılmış, alınamamıştı. Başarısızlığı Yeniçerilerle Kapıkulu sipahilerinden kaynaklandığını açıkladı. Geleneğe aykırı olarak saray dışı evlilik yaptı. Sarayı halka açtı. Şeyhülislamların kadı, müderris atama yetkilerini aldı. Çıkarcı İlmiye sınıfını etkisizleştirmeye çalıştı. Yeniçerileri ve sipahileri kaldırmaya karar verdi. Fakat genç ve tecrübesiz oluşu, gerekli kadroya sahip olmayışı fikirlerini zamansız açıklaması çıkarı bozulabilecekler tarafından öldürülmesine neden oldu.
IV.Murat
İçkiyi yasakladı. Rumeli’de Anadolu’da sipahileri saydırdı. Eyalet isyanlarını bastırdı. Devletin gerilemesinin asıl nedenleri üzerinde durdu. Devlet adamlarından bozulmanın nedenleri ile ilgili raporlar aldı. En önemlisi Koçibey raporudur.
Tarhuncu Ahmet Paşa
IV.Mehmet zamanında Sadrazamlığa getirildi. Görev alırken Girit sorunu, donanmanın ve Maliyenin düzeltilmesi için başarılı çalışmalarda bulunacağını belirtti. Has ve Zeametleri hazineye bağladı. Gelir ve giderleri gösteren bir bütçe hazırladı. Sarayda çıkarları bozulanların entrikaları sonucu öldürüldü.
Köprülüler Devri:
Köprülü Mehmet Paşa Sadrazamlık görevi teklif edildiğinde ancak kendisinin koşulları benimsenirse görev alabileceğini belirtti. Koşulları şunlardır:
I.AHMET’İN SALTANAT HUKUKUNDA YAPTIĞI DEĞİŞİKLİKLER
Fatih Kanunnamesindeki devletin düzeni ve devamı için kardeş katli maddesini değiştirdi. Osmanlı Hanedanından yaşlı ve akıllı olanın (erşet ve ekber olan) padişah olması kanunu kabul etti. Şehzadelerin sancak valisi olmalarını yasakladı. Böylece şehzadelerin sancaklarda taht yarışmalarına girmeleri önlendi. Şehzadelerin sarayda yetiştirilmeleri kararlaştırıldı. Ancak bu durum ileride padişah olabilecek şehzadenin devlet yönetimi ile ilgili bilgiler kazanmasını önledi. Saraydaki baskılı eğitim, entrikalar şehzadelerin ruh sağlıklarını bozdu.
OSMANLI DEVLETİNDE GERİLEME DÖNEMİ
GERİLEME DÖNEMİ PADİŞAHLARI
GERİLEME DÖNEMİNİN ÖZELLİKLERİ
– Karlofça Antlaşmasıyla Avusturya, Lehistan ve Venedik’e verilen toprakların geri alınması amaçlanmıştır.
– 1700 İstanbul Antlaşmasıyla Rusya’ya verilen Azak’ın geri alınması hedeflenmiş ve Rusya’nın Karadeniz’de kuvvetlenmeye başlamasının engellenmesi amaçlanmıştır.
– Ordunun kuvvetlenmesi için Avrupa ordul düzeni ve tekniği örnek alınmıştır.
– Askeri yenilikler Yeniçeriler tarafından tepkiyle karşılanmıştır.
– Avusturya, Venedik, Lehistan, Safevi ve Rusya devletleriyle savaşılmıştır.
– Fransa’ya verilen kapitülasyonlar sürekli hale gelmiştir. Kapitülasyonlar diğer Avrupa devletlerine verilmiştir. Bunların sonunda gümrük gelirleri azalmış ve ülke Avrupalıların açık pazarı haline gelmiştir.
– İlk kez Avrupa’daki bazı teknik gelişmelerden yararlanılmaya başlanmıştır.
– Osmanlı yönetimi kaybedilen toprakların geri alınamaması ve toprak kaybının devam etmesi üzerine Avrupa devletleri arasındaki çatışmalardan yararlanarak eldeki toprakları korumaya çalışmıştır. Osmanlının bu politikasına “denge politikası” adı verilmiştir.
OSMANLI–RUS SAVAŞI VE PRUT ANTLAŞMASI
Savaşın Nedenleri:
Prut Antlaşmasına Göre (1711)
a) Azak kalesi Osmanlı devletinin olacak
b) İstanbul’daki Rus elçiliği kaldırılacak
c) Rusya Lehistan’a müdahale etmeyecek
d) İsveç kralı ülkesine serbest dönecek
MORA’NIN GERİ ALINMASI
Venedikliler, Rusların teşvikiyle isyan eden Karadağlılara yardım etmişlerdi. Bu sırada Mora halkı da Venedik baskısına karşı Osmanlı Devletinden yardım istemekteydi. Ayrıca Venedik Akdeniz’de Osmanlı Devletine karşı yapılan korsanlık hareketlerini destekliyordu. Bu olumsuzluklar üzerine Osmanlı Mora’yı aldı (1715). Ayrıca Dalmaçya kıyılarında yeniden toprak kazandı.
DURAKLAMA DÖNEMİ
DURAKLAMANIN İÇ NEDENLERİ
PADİŞAHLARIN VE DEVLET ADAMLARININ YETERSİZLİĞİ
Orduların başında sefere katılmayan, devlet işleriyle ilgilenmeyen, saraydaki zevkli hayata kendini kaptıran, zayıf iradeli padişahlar yönetimde bulunuyordu. I. Ahmet zamanında şehzadeler, sancaklara gönderilmedi, sarayda eğitimleri başladı, bundan dolayı devlet tecrübesi kazanamadılar. Padişahlar niteliksiz olmaya başladı. Bu şartlarda saray görevlileri, yeniçeri ağaları ve ülemalar yönetime karıştılar.
Devletin önemli görevlerine rüşvetle atamalar yapıldı. Yönetimde yolsuzluklar arttı. Halkın devlete güveni azaldı.
İMPARATORLUĞUN YAPISI VE KARAKTERLERİNİN BOZULMASI
Devlet mutlakiyetle yönetilen, teokratik bir devletti. İmparatorluk, farklı din ve kültürlerden milletlere dayanıyordu. Kuvvetli ve eşitlikçi yönetim devam ettiği sürede milletler bir arada rahatça yaşamışlardır. Ancak yönetim bozulunca milletler imparatorluktan ayrılma hareketlerine yöneldiler.
ORDU VE DONANMANIN BOZULMASI
Yeniçeri Ocağına kanuna aykırı asker alındı (III. Murat devrinden itibaren). Yeniçeri Ocağı ile Kapıkulu askerleri zamanında ulufe (maaş) alamadıklarından ayaklandılar. Padişahların ve sadrazamların değiştirilmesini istediler.
Has, zeamet ve tımar dağıtılmasında rüşvetçi yol izlendi. Bu durum dirliklerin işleyişini bozdu. Tımarlı sipahilerin sayısı azaldı. Bu durum devletten maaş alan kapıkulu askerlerinin sayısını arttırdı, tarım ve hayvancılık gerilemeye başladı.
Girit’in fethinden sonra donanmaya verilen önem azaldı. Denizcilikten anlamayan kişiler donanma teşkilatına alındı.
EKONOMİ VE MALİYENİN BOZULMASI
Uzun süren savaşlar harcamaların artmasına neden oldu. Ganimetler, vergiler azaldı. Tımar sisteminin bozulmasıyla toprak gelirleri azaldı. Her padişah değişiminde cülus bahşişinin verilmesi hazineyi etkiledi.
Kapitülasyonların Fransa’dan başka diğer ülkelere verilmesi gümrük gelirlerini azalttı. İltizam usulünün bozulması para sıkıntısına düşürdü. Ayarı düşük akçe bastırıldı, askerler ayarı düşük akçeyle maaş almak istemediler. Maaşları gecikti. Bu durum isyan etmelerine neden oldu.
İLMİYE SINIFININ BOZULMASI
Medreselerde eğitim bozuldu. Küçük yaşta Müderris “beşik ülemalığı” yapılanlar oldu. Yüksek memurluklar rüşvetle alınıp satılmaya başladı.
DURAKLAMANIN DIŞ NEDENLERİ
İMPARATORLUĞUN DOĞAL SINIRLARA ULAŞMASI
Doğuda Kafkasya dağları, güneyde Umman denizi, Kuzey Afrikada Büyük Sahra ve Atlas Okyanusuna, Avrupada Baltık Denizine ulaşıldı.
Avrupa’da siyasi ve askeri yönden güçlü Avrupa devletleriyle karşılaşıldı. (Almanya, Lehistan, Avusturya ve İtalyan Cumhuriyetleri, Rusya Çarlığı) doğuda Safeviler ile savaşıldı. Avrupanın güçlü devletleri, Osmanlı Devletine karşı ittifak kurdular.
BÜYÜK COĞRAFYA KEŞİFLERİ
İpek yolu ve baharat yolu Avrupalı devletlerin denetimine girdi. Akdeniz ticareti önemini kaybetti.
Kapitülasyonlar ülkeyi açık pazar haline getirdi. Coğrafya keşifleri sonucunda Avrupa devletleri zenginleşti. Rönesansla birlikte bilim ve teknikte gelişmeye başladı. Osmanlı devleti bu gelişmelere yönelmedi.
XVII.Y.Y. DA OSMANLI DEVLETİNİN SİYASAL DURUMU
OSMANLI–İRAN (SAFEVİ) SAVAŞLARI (1577–1639):
Amasya anlaşması 1577 yılına kadar barışı devam ettirdi. Başlayan savaşlar 1639 Kasr–ı Şirin anlaşmasına kadar sürdü.
I. DÖNEM İRAN SAVAŞI (1577 – 1590)
III. Murat Doğu Anadoludaki valilerin isteğiyle sefere karar verdi. İran’daki taht kavgalarından yararlanıldı. Sokullu Mehmet Paşa sefere karşı çıktı. Hazar denizine kadar toprak kazanıldı. İranlıların isteğiyle Ferhat Paşa (İstanbul) antlaşması imzalandı.
Azerbeycan, Gürcistan, Luristan, Dağıstan Osmanlıların oldu (1590). Osmanlı devleti doğuda en geniş sınıra ulaştı.
II. DÖNEM İRAN SAVAŞI (1603 – 1611)
I.Ahmet zamanında Osmanlılar Avusturya ile savaşıyordu. Anadoluda Celali isyanları vardı. İran Hükümdarı Şah Abbas bundan yararlandı. Ferhatpaşa anlaşmasıyla kaybettikleri yerleri geri aldılar. Nasuhpaşa anlaşması yapıldı (1611). Osmanlılar Ferhatpaşa ile aldıkları toprakları geri verdiler. İran 200 deve yükü ipek vermeyi kabul etti.
III. DÖNEM İRAN SAVAŞI (1617 – 1618)
II.Osman zamanında İranlılar Nasuhpaşa anlaşmsının şartlarını yerine getirmediler. Savaşlar yeniden çıktı. Serav anlaşması imzalandı (1618). İran Nasuhpaşa anlaşmasının şartlarını yerine getirmeyi kabul etti.
IV. DÖNEM İRAN SAVAŞI (1624 – 1639)
Bağdat valisini öldüren Bekir Subaşı adlı isyancı, Osmanlılara karşı, İran devletinden yardım istedi. İran Bağdat’ı işgal etti. IV. Murat Revan ve Bağdat seferlerini düzenledi. Bağdat geri alındı. Görüşmeler sonucu Kasr–ı Şirin anlaşması imzalandı (1639). Azerbaycan, Revan İran’a bırakıldı. Bağdat Osmanlıların oldu. Zagros Dağları sınır oldu. Uzun süren barış dönemi başladı. Bugünkü Türkiye – İran sınırı çizildi.
GİRİT’İN FETHİ (1645 – 1669)
Girit Venedik tarafından yönetiliyordu. Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika kıyıları arasında önemli bir coğrafi konuma sahipti. Adadaki korsanlar Osmanlı gemilerine saldırdılar. Osmanlılar adayı kuşattı. Venedikliler Çanakkale boğazını ablukaya alarak Girit kuşatmasına yardım gönderilmesini önlediler. Köprülü Mehmet zamanında Venediklilerin ablukası kaldırıldı. Fazıl Ahmet Paşa zamanında ada alındı.
LEHİSTAN SEFERLERİ
Genç Osman’ın Lehistan Seferi ve Hotin Antlaşması: Genç Osman Lehistan’ın Erdel ve Boğdan içişlerine karışması üzerine sefer kararı aldı. Hotin kalesi kuşatıldı. Yeniçeriler yapılan meydan savaşında başarılı olamadılar. Lehistan barış istedi. Hotin antlaşması yapıldı (1620). Buna göre Lehistan Osmanlı topraklarına saldırmayacak ve Kırıma vergi vermeye devam edecek.
IV. MEHMET’İN LEHİSTAN SEFERİ VE BUCAŞ ANTLAŞMASI
Lehistan Osmanlı korumasındaki Ukraynadaki Kazaklara saldırdı. Lehistan’a sefer düzenledi. IV. Mehmet’in yönettiği seferde Lehistan topraklarına girildi. Lehistan’lılar barış istedi. Bucaş anlaşması imzalandı (1672). Lehistan vergi vermeyi kabul etti. Podolya bölgesi Osmanlıların oldu. Ukrayna Osmanlı korumasına alındı. Osmanlı vergiden vazgeçti. Leh’liler vergiye bağlandı. Leh’liler vergi vermeyince savaşlar başladı. Osmanlılar vergiden vazgeçti. Bucaş ikinci defa imzalandı (1676). Bu anlaşma Avrupa’da devlete toprak kazandıran en son anlaşmadır.
OSMANLI – AVUSTURYA SAVAŞLARI (1593-1699)
I.DÖNEM AVUSTURYA SAVAŞI (1593 – 1606)
Avusturya Bosna Beylerbeyini Avusturya’ya yaptığı bir akında öldürünce III. Murat savaş ilan etti. Savaşlarda başarılı olunmadı. III. Mehmet savaşları devam ettirdi. Sefere çıktı. (Kanuniden itibaren ordunun başında sefere ilk çıkan hükümdardır.) Haçova Meydan Savaşı (1596) kazanıldı. Eğri, Kanije, Estergon kaleleri alındı. Avusturya’lılar Kanije kalesini geri almak istediler. Kale komutanı Tiryaki Hasan Paşa emrindeki kuvvetlerle kaleden çıkarak Avusturyalıları yenilgiye uğrattı. Bundan sonra Eflak, Boğdan, Erdel yeniden Osmanlı egemenliğine alındı. Avusturya barış istedi. İran savaşları ve Celali isyanları nedeniyle barış teklifini Osmanlılar kabul etti. Zitvatorok Antlaşması yapıldı (1606).
- Eğri, Kanije, Estergon kaleleri Osmanlıların oldu.
- Avusturya bir defaya mahsus olmak üzere büyük miktarda savaş tazminatı verecek.
- Avusturya Kralı Kutsal Roma – Cermen İmparatoru kabul edilecek. Protokol bakımından Osmanlı Padişahıyla eşit sayılacak.
II.DÖNEM AVUSTURYA SAVAŞI (1662 – 1664)
Erdel Beyi, Eflak ve Boğdan beylerini kendi tarafına çekerek isyan ettirdi. Köprülü Mehmet Paşa Erdel isyanını bastırdı. Bu beyliklerin yöneticilerini değiştirdi. Avusturya’lılar eski Erdel beyinin kışkırtmasıyla Osmanlı topraklarına doğru saldırılar düzenledi. Fazıl Ahmet Paşa sefere çıktı. Alınması imkansız görülen Uyvar kalesi alındı. Avusturya barış istedi. Fazıl Ahmet Paşa savaşa devam etti. Fakat Sen Gotar denilen yerde Osmanlı ordusu yenild. Avusturya kralının onaylayarak sunduğu antlaşma kabul edildi. (1664) Vasvar Antlaşması.
- Erdel Osmanlıların olacak, Avusturya Osmanlıların atandığı beyi tanıyacak.
- Uyvar ve Növigrat kaleleri Osmanlıların olacak.
- Avusturya savaş tazminatı ödeyecek.
İKİNCİ VİYANA KUŞATMASI (1683)
- Avusturya yönetimindeki Macarların bağımsız krallık kurmak istemeleri.
- Avusturya Kralının Ortodoks ve Macarları kabul etmeleri
KUTSAL BAĞLAŞMA (1699):
II.Viyana’da Osmanlılar yenilince Papa Osmanlılara karşı bağlaşmayı kurdurdu. Kutsal Bağlaşmaya Katılan Devletler: Avusturya, Lehistan, Venedik, Malta ve Rus Çarlığı (sonradan katıldı.)
KUTSAL BAĞLAŞMA DEVLETLERİYLE SAVAŞLAR
Avusturyalılar Macaristanı, Erdeli, Belgratı alarak Bulgaristana doğru ilerlediler.
Lehliler Podolyayı aldılar, Boğdana girdiler.
Venedikliler Mora Dalmaçya kıyılarına saldırdılar.
II.Süleyman Köprülü Fazıl Mustafa Paşayı sadrazamlığa getirdi. Avusturyaya saldırıldı. Tuna aşıldı. Belgrat alındı. Salankamen Savaşı’nda sadrazam Fazıl Mustafa Paşa öldü. Ordu yenildi (1691).
II.Mustafa’nın Macaristan’a düzenlediği seferde, yapılan Zenta savaşında Osmanlı ordusu yenildi. (1697) Ruslar’da Azak kalesini aldı.
KARLOFÇA ANTLAŞMASI (1699):
II.Mustafa Avusturya ile savaşmak amacındaydı. Köprülü Amcazade Hüseyin Paşa barış taraftarıydı. İngiltere ve Hollanda devletlerinin aracılığıyla barış yapıldı.
Anlaşma; Avusturya, Lehistan, Venedik devletleriyle ayrı ayrı imzalandı. (1699)
- Macaristan, Erdel Avusturya’nın oldu. Banat yaylası, Temeşvar eyaleti Osmanlılara kaldı.
- Podolya, Ukrayna Lehistana verildi. lehlilerin Kırım hanlığına verdikleri vergi kaldırıldı.
- Mora, Dalmaçya kıyıları Venediklilere verildi. Karlofça anltlaşması Osmanlıların ilk toprak kaybettiği anlaşmadır. Osmanlı devletinde duraklama devri sona ermiş gerileme devri başlamıştır.
- Antlaşma 25 yıl geçerli olacak ve Avusturyanın garantisinde olacak.
Karlofçanın devamı olarak Rusya ile imzalanan Osmanlı Rus anlaşmasıdır.
- Rusya İstanbul’da bir elçi bulunduracak. (İlk kez)
- Ruslar Kudüse serbestçe gidebilecek.
- Azak Kalesi ve çevresi Rusyanın oldu. Dinyeper çevresindeki kaleler Osmanlıların oldu.
XVII.yy’da idari, askeri, mali alanlarda bozulmalar yüzünden çıkan isyanlar üç bölüme ayrılır.
1) İstanbul isyanları
2) Celâli İsyanları
3) Bağlı beylik ve özel yönetimli eyalet isyanları
ÖNEMLİ İSTANBUL İSYANLARI
III. MURAT DEVRİ İSYANI
Asıl neden iktidar mücadelesine girenlerin askeri sınıf kışkırtmasıdır.
Yeniçeriler ile sihapilerin ayarı bozuk akçeyle maaş verilmesine karşı çıkmalarından dolayı. İsyana, bazende ulema ve halkta katılmıştır. Yeniçeriler ilk kez Fatih zamanında cülus bahşişi için ayaklanmışlardır. İstekleri karşılanınca her padişah değişiminde ayaklandılar. Bu nitelikte isyanlar Yavuz, Kanuni, II. Selim zamanında olmuşur. Sonuçta yeniçeriler devlet içinde önemli büyük kuvvet olduklarını anladılar.
İSTANBUL İSYANLARI
- III. Murat zamanında yeniçeriler ayarı bozuk akçeyle ulufe alacaklarını duyduklarında saraya yürüdüler, isteklerini gerçekleştirdiler. Sipahilerde aynı nedenle saraya yürüdüler. Saray görevlileri isyancıları öldürdüler.
- Genç Osman’ın Öldürülmesi:
- IV. Murat Dönemi’nde:
- IV. Mehmet Dönemi’nde:
CELÂLİ İSYANLARI
XVII’da ekonomik durum bozulmuş, uzun süren Avusturya ve İran savaşları maliyeyi olumsuz etkilemişti. Buna bağlı olarak artırılan vergiler pek çok köylünün çiftçilikten, hayvancılıktan uzaklaşmasına neden olmuştur. Köylüler maaşlı asker olmaya yöneldi. Eyalet ve sancaklarda maaşlı askerlerin sayısı arttı. Bu askerler maaş alamayınca eşkiyacılığa başladılar. Devlet bu isyanları bastırınca, halk isyancılarla devlet kuvvetleri arasında kaldı. Bazen isyanlara medrese öğrencileri de katılmışlardır.
Nedenleri:
- Devlet ve eyalet yönetimlerinin bozulması
- Vergilerin ağırlığı, köylünün tarımı bırakması
- Ekonominin bozulması, akçenin ayarının bozulması
- Memuriyetlerin rüşvetle verilmesi
- Tımar sisteminin bozulması
- Dirliklerini kaybeden sipahilerin ve Haçova savaşından kaçan askerlerin eşkiyalık yapması, halkı kışkırtması
- Devlet görevlilerinin disiplinsizlikleri, rüşvetin yaygınlaşması
Karayazıcı (Abdülhalim), Deli Hasan, Cambolatoğlu, Kalenderoğlu, Katırcıoğlu, Kör Mahmut, Gürcü Nebi, I. Ahmet zamanında Celalilerin kuvvet ve otoriteleri arttı. Veziriazam Kuyucu Murat Paşa sert tedbirlere başvurdu. İsyancılar ortadan kaldırıldı. İsyanların asıl nedenleri üzerinde durulmadığından isyanlar ileride devam etmiştir.
Celali isyanlarından biri olan Abaza Mehmet Paşa Genç Osmanın intikamını almak amacıyla yeniçerilere karşı isyan etti. IV. Murat, Mehmet Paşayı haklı buldu. Vardar Ali Paşa ise Deli İbrahimin yanlış yönetimine karşı ayaklanmıştır.
EYALET İSYANLARI
XVII’de devlet otoritesinin zayıflamasından yararlanan Eflak, Boğdan, Erdel gibi beylikler devletten ayrılmak için ayaklandılar. İsyanlar bastırıldı. Yemen, Bağdat, Basra, Trablusgarp gibi uzak eyaletlerde de yerli derebeylerin bağımsız hareket etmeleriyle başladı. İsyanlar daha sonra bastırıldı.
DURAKLAMA DÖNEMİ ISLAHATLARI
Avrupa’daki gelişmelerden yararlanma olmamıştır. Islahatlar kişilere bağlı olarak yapılmış, kişilerin etkinliği sona erince ıslahatlar duraksadı. Köklü değişiklik yapılmamıştır. Devletin düzenini sağlamak için kaba kuvvete baskıya başvurulmuştur. Devletin gerilemesi geciktirilmiş oldu. İlerleme sağlanamadı. Başlıca islahatçı padişah ve devlet adamları şunlardır:
Kuyucu Murat Paşa
I.Ahmetin Veziriazamıdır. Celali ayaklanmalarını şiddetle bastırmıştır. Huzursuzluklar önlenemedi. Çünkü isyanların siyasi ve ekonomik nedenleri ortadan kaldırılamadı.
II.Osman (Genç)
Lehistan seferinde Hotin kalesi kuşatılmış, alınamamıştı. Başarısızlığı Yeniçerilerle Kapıkulu sipahilerinden kaynaklandığını açıkladı. Geleneğe aykırı olarak saray dışı evlilik yaptı. Sarayı halka açtı. Şeyhülislamların kadı, müderris atama yetkilerini aldı. Çıkarcı İlmiye sınıfını etkisizleştirmeye çalıştı. Yeniçerileri ve sipahileri kaldırmaya karar verdi. Fakat genç ve tecrübesiz oluşu, gerekli kadroya sahip olmayışı fikirlerini zamansız açıklaması çıkarı bozulabilecekler tarafından öldürülmesine neden oldu.
IV.Murat
İçkiyi yasakladı. Rumeli’de Anadolu’da sipahileri saydırdı. Eyalet isyanlarını bastırdı. Devletin gerilemesinin asıl nedenleri üzerinde durdu. Devlet adamlarından bozulmanın nedenleri ile ilgili raporlar aldı. En önemlisi Koçibey raporudur.
Tarhuncu Ahmet Paşa
IV.Mehmet zamanında Sadrazamlığa getirildi. Görev alırken Girit sorunu, donanmanın ve Maliyenin düzeltilmesi için başarılı çalışmalarda bulunacağını belirtti. Has ve Zeametleri hazineye bağladı. Gelir ve giderleri gösteren bir bütçe hazırladı. Sarayda çıkarları bozulanların entrikaları sonucu öldürüldü.
Köprülüler Devri:
Köprülü Mehmet Paşa Sadrazamlık görevi teklif edildiğinde ancak kendisinin koşulları benimsenirse görev alabileceğini belirtti. Koşulları şunlardır:
- Saray devlet işlerine karışmayacak
- Devlet işleriyle ilgili olarak sunduğu öneriler kabul edilecek
- Devlet memurluklarına istediği kimseler atanacak
- Kendisi hakkında şikayet olduğunda veya görevde alınacağı sırada savunmasi istenecek. İlk defa bir sadrazam bu şekilde tam bağımsız olarak göreve atanmış oldu. Sipahilerin isyanını bastırdı. Eflak ve Boğdan beylerini isyana teşvik eden Patriki idam ettirdi. Celali isyanlarını bastırdı. Güvenliği sağladı. Her türlü alanda devletin düzenini yeniden kurdu. Köprülü Ahmet Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Köprülü Fazıl Mustafa Paşa devletin düzenini koruyucu çalışmalarda bulundular. Devlet 16.yy.daki gücüne ulaştı.
I.AHMET’İN SALTANAT HUKUKUNDA YAPTIĞI DEĞİŞİKLİKLER
Fatih Kanunnamesindeki devletin düzeni ve devamı için kardeş katli maddesini değiştirdi. Osmanlı Hanedanından yaşlı ve akıllı olanın (erşet ve ekber olan) padişah olması kanunu kabul etti. Şehzadelerin sancak valisi olmalarını yasakladı. Böylece şehzadelerin sancaklarda taht yarışmalarına girmeleri önlendi. Şehzadelerin sarayda yetiştirilmeleri kararlaştırıldı. Ancak bu durum ileride padişah olabilecek şehzadenin devlet yönetimi ile ilgili bilgiler kazanmasını önledi. Saraydaki baskılı eğitim, entrikalar şehzadelerin ruh sağlıklarını bozdu.
OSMANLI DEVLETİNDE GERİLEME DÖNEMİ
GERİLEME DÖNEMİ PADİŞAHLARI
- II. Mustafa (1695–1703)
- III. Ahmet (1703–1730)
- I. Mahmut (1730–1754)
- III. Osman (1754–1757)
- III. Mustafa (1757–1774)
- I. Abdülhamit (1774–1789)
- III. Selim (1789–1807)
GERİLEME DÖNEMİNİN ÖZELLİKLERİ
– Karlofça Antlaşmasıyla Avusturya, Lehistan ve Venedik’e verilen toprakların geri alınması amaçlanmıştır.
– 1700 İstanbul Antlaşmasıyla Rusya’ya verilen Azak’ın geri alınması hedeflenmiş ve Rusya’nın Karadeniz’de kuvvetlenmeye başlamasının engellenmesi amaçlanmıştır.
– Ordunun kuvvetlenmesi için Avrupa ordul düzeni ve tekniği örnek alınmıştır.
– Askeri yenilikler Yeniçeriler tarafından tepkiyle karşılanmıştır.
– Avusturya, Venedik, Lehistan, Safevi ve Rusya devletleriyle savaşılmıştır.
– Fransa’ya verilen kapitülasyonlar sürekli hale gelmiştir. Kapitülasyonlar diğer Avrupa devletlerine verilmiştir. Bunların sonunda gümrük gelirleri azalmış ve ülke Avrupalıların açık pazarı haline gelmiştir.
– İlk kez Avrupa’daki bazı teknik gelişmelerden yararlanılmaya başlanmıştır.
– Osmanlı yönetimi kaybedilen toprakların geri alınamaması ve toprak kaybının devam etmesi üzerine Avrupa devletleri arasındaki çatışmalardan yararlanarak eldeki toprakları korumaya çalışmıştır. Osmanlının bu politikasına “denge politikası” adı verilmiştir.
OSMANLI–RUS SAVAŞI VE PRUT ANTLAŞMASI
Savaşın Nedenleri:
- Rusya’nın Lehistan’ı almasına karşı çıkan İsveç Kralı’nın Osmanlı ülkesine sığınmak zorunda kalması
- Rusya’nın İsveç Kralını yakalamak bahanesiyle Osmanlı topraklarına saldırması
- Rusların Eflâk, Boğdan Beylikleriyle Sırp ve Karadağlıları Osmanlı’ya karşı kışkırtması
- Osmanlıların 1700 İstanbul antlaşmasıyla Rusyaya kaptırdığı Azak kalesini almak istemesi
Prut Antlaşmasına Göre (1711)
a) Azak kalesi Osmanlı devletinin olacak
b) İstanbul’daki Rus elçiliği kaldırılacak
c) Rusya Lehistan’a müdahale etmeyecek
d) İsveç kralı ülkesine serbest dönecek
MORA’NIN GERİ ALINMASI
Venedikliler, Rusların teşvikiyle isyan eden Karadağlılara yardım etmişlerdi. Bu sırada Mora halkı da Venedik baskısına karşı Osmanlı Devletinden yardım istemekteydi. Ayrıca Venedik Akdeniz’de Osmanlı Devletine karşı yapılan korsanlık hareketlerini destekliyordu. Bu olumsuzluklar üzerine Osmanlı Mora’yı aldı (1715). Ayrıca Dalmaçya kıyılarında yeniden toprak kazandı.
